Kiedy i jak państwo może poświęcić czyjeś życie dla ochrony dobra wspólnego. Opinia RPO dla Senatu

Sejm 26 maja 2023 r. uchwalił ustawę o zmianie ustawy o ochronie żeglugi i portów morskich oraz niektórych innych ustaw (druk senacki nr 994). RPO zwraca  uwagę na niezwykle istotne wątpliwości co do jej zgodności z Konstytucją oraz wiążącymi  umowami międzynarodowymi gwarantującymi prawa i wolności jednostki. Omówione poniżej zastrzeżenia dotyczą m.in. poważnych zagrożeń w zakresie powszechnie uznawanych standardów ochrony praw człowieka, jakie może przynieść wejście w życie ustawy.

Uwagi o charakterze konstytucyjnym podnosiło w toku rządowego postępowania legislacyjnego Rządowe Centrum Legislacyjne. Jak się wydaje, nie zostały one dostatecznie przeanalizowane zarówno na tym etapie, jak i w czasie prac w Sejmie.

Jak wynika z uzasadnienia do projektu regulacje mają:

• zapewnić możliwość skutecznego oddziaływania na zagrożenia terrorystyczne z morza i powietrza, których nie można zneutralizować środkami pozostającymi w dyspozycji ministra właściwego do spraw wewnętrznych oraz możliwość korzystania ze zdolności Sił Zbrojnych RP do przeciwdziałania współczesnym zagrożeniom dla bezpieczeństwa państwa, które wymykają się ustalonym schematom i uniemożliwiają podejmowanie działania w ramach istniejącego porządku prawnego,
• uregulować sytuację, w których Sił Zbrojnych RP mogą prowadzić w czasie pokoju działania mające na celu zwiększenie bezpieczeństwa państwa,
• zapewnić możliwość skutecznego oddziaływania Sił Zbrojnych RP na zagrożenia związane z atakami na terminal regazyfikacyjny skroplonego gazu ziemnego w Świnoujściu oraz szeroko pojętą infrastrukturę energetyczną znajdującą się na morzu i związaną z nimi infrastrukturę.

Regulacje te sprowadzają się m.in. do umożliwienia zneutralizowania (zestrzelenia, zatopienia) statku lub obiektu pływającego użytego jako środek ataku o charakterze terrorystycznym, które ma być „środkiem ostatecznym”.  Następuje to w sposób: 

1) minimalizujący spowodowanie zagrożenia życia lub zdrowia osób postronnych; 

2) wyrządzający możliwie najmniejszą szkodę osobom, przeciwko którym środki zostały użyte; 

3) ograniczający zniszczenie statku lub obiektu pływającego użytego jako środek ataku o charakterze terrorystycznym, innych statków, obiektów portowych i portów oraz związanej z nimi infrastruktury. 

Niemniej ograniczeń tych nie stosuje się m.in. jeżeli jest to niezbędne do przeciwdziałania bezpośredniemu, bezprawnemu, gwałtownemu zamachowi na życie lub zdrowie człowieka lub do uwolnienia zakładnika, lub w przypadku uzasadnionego podejrzenia o:

• obecności na statku lub obiekcie pływającym urządzenia wybuchowego, 
• zamiarze niezwłocznego i nieuchronnego wykorzystania statku lub obiektu pływającego jako środka ataku o charakterze terrorystycznym.

Natomiast w przypadku niezastosowania się przez obcy cywilny statek powietrzny o kategorii „Potwierdzony RENEGADE" do przewidzianych w ustawie środków zaradczych. Dowódca Operacyjny Rodzajów Sił Zbrojnych może podjąć decyzję o zniszczeniu obcego cywilnego statku powietrznego, jeżeli są spełnione łącznie następujące przesłanki: 

1) z okoliczności zdarzenia wynika, że obcy cywilny statek powietrzny zostanie wykorzystany jako środek ataku o charakterze terrorystycznym;

2) atakowi temu nie można zapobiec za pomocą innych dostępnych środków; 

3) obcy cywilny statek powietrzny nie posiada żadnych osób na pokładzie lub na jego pokładzie znajdują się wyłącznie osoby zamierzające użyć tego statku jako środka ataku o charakterze terrorystycznym.

RPO zwraca uwagę na kwestie, które powinny być wzięte pod uwagę podczas analizowania dopuszczalności wprowadzenia takich unormowań do polskiego systemu prawnego. 

Podziela ocenę z opinii Rządowego Centrum Legislacji z 12 sierpnia 2022 r., że omawiane przepisy de facto wprowadzają procedurę legitymującą pozbawienie niewinnego człowieka życia w celu odparcia zagrożenia zamachem terrorystycznym.

O możliwości zestrzelenia samolotu pasażerskiego w sytuacji niebezpieczeństwa użycia go do działań sprzecznych z prawem oraz zagrożenia bezpieczeństwa państwa wypowiadał się już Trybunał Konstytucyjny (wyrok z 30 września 2008 r., sygn. akt K 44/07). Oceniana wówczas regulacja przewidywała możliwość zniszczenia pasażerskiego statku powietrznego w sytuacji zagrożenia bezpieczeństwa państwa oraz uznania, że został użyty do działań sprzecznych z prawem, w szczególności do ataku terrorystycznego. 

Orzekając o niezgodności  z Konstytucją, TK jednoznacznie przyznał priorytet wartościom, którymi są życie i godność człowieka. Podkreślił, że wartości te stanowią fundament europejskiej cywilizacji  i są niezbywalne w tym sensie, że nie dopuszczają „zawieszenia" lub „zniesienia" w konkretnym kontekście sytuacyjnym.  TK uznał, że podobnie jak możliwa okazuje się walka z przestępczością zorganizowaną, czy nawet  wojna bez konieczności generalnej negacji lub „zawieszenia" podstawowych praw i wolności obywatelskich, to możliwa jest także walka z terroryzmem bez tak daleko idącej ingerencji w prawo do życia.

W świetle wiążącej RP Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności prawo każdego człowieka do życia jest chronione przez ustawę i nikt nie może być umyślnie go pozbawiony. Artykuł 2 ust. 2 konwencji dopuszcza pozbawienie życia innej osoby w trzech tylko sytuacjach: jeżeli następuje ono w wyniku bezwzględnie koniecznego użycia siły:  w obronie jakiejkolwiek osoby przed bezprawną przemocą; w celu wykonania zgodnego z prawem zatrzymania lub uniemożliwienia ucieczki osobie pozbawionej wolności zgodnie z prawem; w działaniach podjętych zgodnie z prawem w celu stłumienia zamieszek lub powstania. 

Europejski Trybunał Praw Człowieka podkreślił, że tekst art. 2 odczytany w całości pokazuje, że ust. 2 nie definiuje przede wszystkim przypadków, w których wolno celowo zabić człowieka, ale opisuje sytuacje, w których wolno użyć siły, co może skutkować niezamierzonym pozbawieniem życia. Użycie siły musi być jednak absolutnie konieczne do osiągnięcia jednego z celów określonych w ust. 2 art. 2 konwencji. 

ETPC zwrócił uwagę, że termin „absolutnie konieczne" wskazuje, iż należy zastosować surowsze i bardziej przekonujące kryterium konieczności niż normalnie stosowane przy ustalaniu, czy działanie państwa jest konieczne w społeczeństwie demokratycznym.  W konsekwencji art. 2 Konwencji zobowiązuje państwo nie tylko do powstrzymania się od celowego i niezgodnego z prawem pozbawienia życia, ale także do podjęcia odpowiednich kroków w celu ochrony życia osób podlegających jego jurysdykcji.

ETPC wskazał, że artykuł ten nakłada w ściśle określonych okolicznościach na państwo pozytywny obowiązek zapobiegawczych środków dla ochrony osoby, której życie jest zagrożone przestępstwem innej. Trybunał nie ogranicza zatem tego pozytywnego obowiązku jedynie do środków zapobiegawczych w celu ochrony osoby, której życie zagrożone jest w wyniku działań państwa - ale także, gdy zagrożone jest ono działaniem osoby trzeciej.

W demokratycznym państwie prawa ewentualne wprowadzenie regulacji dopuszczających celowe spowodowanie śmierci niewinnych osób dla ochrony dobra wspólnego, bezpieczeństwa państwa, czy nawet życia innych osób wymaga niezwykle głębokiej refleksji.

Z tych względów Marcin Wiącek zwraca się do senatorów o szczególnie wnikliwe pochylenie się nad ustawą.

V.022.4.2023

fot. st. chor. sztab. mar. Piotr Leoniak/zoom.mon.gov.pl

autor informacji: Łukasz Starzewski; data publikacji: 2023-06-19 13:38:24; osoba udostępniająca: Łukasz Starzewski;