Dzień Samorządu Terytorialnego - jednostki samorządu terytorialnego nie są podmiotami konstytucyjnych praw i wolności człowieka i obywatela

Zasada samorządności należy do naczelnych zasad ustrojowych państwa polskiego. Samorządowi terytorialnemu poświęcony jest rozdział VII Konstytucji RP; zgodnie z art. 16 ustawy zasadniczej samorząd terytorialny uczestniczy w sprawowaniu władzy publicznej, a przysługującą mu w ramach ustaw istotną część zadań publicznych wykonuje w imieniu własnym i na własną odpowiedzialność. Od 1 stycznia 1999 r. w Polsce funkcjonują trzy szczeble samorządu terytorialnego: gminy, powiaty i samorządy województw. Obecnie w naszym kraju jest 16 województw, 314 powiatów i 66 miast na prawach powiatu oraz 2477 gmin (w tym 302 miejskie, 662 miejsko-wiejskie i 1513 gmin wiejskich).

Reforma samorządowa z 1990 r. uznawana jest za jedną z najważniejszych i najlepiej przeprowadzonych reform polskiej transformacji była możliwa m.in. dzięki zaangażowaniu Senatu I kadencji, a zwłaszcza przewodniczącego Komisji Samorządu Terytorialnego, a później pełnomocnika rządu ds. reformy samorządu terytorialnego, senatora prof. Jerzego Regulskiego.

Pierwsze demokratyczne wybory do rad gmin zapoczątkowały zasadnicze zmiany w funkcjonowaniu naszego kraju i w życiu codziennym jego obywateli, rozpoczęły proces decentralizacji państwa. Reforma samorządowa wprowadziła do polskiego życia politycznego zasadę pomocniczości, a lokalne wspólnoty uzyskały podmiotowość prawną, polityczną i ekonomiczną. Złamała monopol państwowej własności, wyłączności budżetu państwa i system jednolitej władzy państwowej. Uruchomiła pokłady obywatelskiej aktywności, umożliwiła pełną rozmachu rozbudowę infrastruktury technicznej i społecznej, przyspieszyła rozwój gospodarczy, pogłębiła i nadała nowy sens poczuciu lokalnej tożsamości i lokalnego patriotyzmu. Ponad 30 lat polskiej samorządności to czas obywatelskiej aktywności, poczucia wspólnoty i partycypacji społecznej; samorządność to możliwość realnej współodpowiedzialności za sprawy publiczne.

Ogromne zasługi w przywróceniu w naszym kraju autentycznego samorządu terytorialnego ma odrodzony w 1989 r. Senat. Pierwsze inicjatywy ustawodawcze Izby wyższej wiązały się z przekształcaniem konstytucyj­nych zasad ustroju państwa i reformą systemu sprawowania władzy lokalnej. Już w lipcu 1989 r. w Senacie odbyła się debata poświęcona samorządowi terytorialnemu. Senatorowie zaproponowali wówczas model samorządu, w którym jednostką podstawową jest gmina – samodzielna wspólnota złożona z jej mieszkańców, mająca osobowość prawną i dysponująca własnym budżetem. Senat przygotował i 19 stycznia 1990 r. przyjął projekt ustawy o samorządzie terytorialnym, uchwalonej następnie bez poprawek przez Sejm 8 marca 1990 r. Na podstawie projektów senackich Sejm uchwalił tego dnia także ordynację wyborczą do rad gmin i ustawę o zmianie Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. 22 marca 1990 r. uchwalono zaś ustawę o pracownikach samorządowych. Senatorowie byli też inicjatorami ustawy z 11 października 1991 r. o referendum gminnym.

Senat – jako patron odrodzenia polskiego samorządu – wielokrotnie nawiązywał do problematyki samorządowej. Dzięki Izbie rok 2010 obchodzono jako Rok Demokracji Lokalnej, a 2015 r. został ogłoszony Rokiem Samorządu Terytorialnego. W uchwałach senatorowie podkreślali, że Izba w swojej działalności ustawodawczej nieustannie czerpie z dorobku i doświadczeń polskiego samorządu, poczuwa się też do szczególnej odpowiedzialności za jego jakość i przyszłość. W ocenie Senatu idea samorządności leży u podstaw ładu politycznego i dobrobytu naszego kraju.

opublikowano: 27.05.2023

WARTO WIEDZIEĆ, ŻE...

"RPO przypomina, że chociaż jednostki samorządu terytorialnego wskazane zostały przez ustrojodawcę w rozdziale I Konstytucji RP obok innych form samorządu, to sprawują one przede wszystkim władzę publiczną, a więc są podmiotami, wobec których sformułowany jest ogólny obowiązek poszanowania konstytucyjnych praw lub wolności.

W orzecznictwie oraz w nauce prawa zdefiniowano status jednostek samorządu terytorialnego jako osób prawnych prawa publicznego. W związku z takim statusem uznać należy, że jednostki samorządu terytorialnego nie są podmiotami konstytucyjnych praw i wolności człowieka i obywatela." (BRPO)

W Senacie 26 maja 2023 r.odbyło się wspólne posiedzenie Senackiego Zespołu Samorządowego i Zarządu Związku Miast Polskich. Parlamentarzyści i samorządowcy dyskutowali m.in. o pilnej potrzebie uregulowania kwestii dochodów jednostek samorządu terytorialnego, które są stratne na wprowadzeniu Polskiego Ładu.

Samorządowcy wskazywali, że coraz więcej przedsiębiorców korzysta ze zryczałtowanej formy opodatkowania,  w której samorządy nie mają udziału. Związek Miast Polskich i Unia Metropolitalna przygotowały projekt zmian w tej sprawie i zwróciły się do Senatu o podjęcie inicjatywy legislacyjnej. Jednocześnie samorządowcy wyrażali obawy czy w związku ze  zmianą kadencji parlamentu uda się te zmiany wprowadzić jeszcze w tym roku.

Przewodniczący senackiej Komisji Ustawodawczej senator Krzysztof Kwiatkowski dziękował Związkowi Miast Polskich za bardzo dobrze przygotowany projekt inicjatywy ustawodawczej, nad którym obecnie pracują senaccy legislatorzy. Zadeklarował, że na najbliższym posiedzeniu Senatu, które rozpocznie się 21 czerwca br. Senat rozpatrzy ten projekt ustawy. Dodał, że w trakcie procedowania Polskiego Ładu senatorowie zwracali uwagę rządu na niebezpieczeństwo utraty dochodów przez samorządy.  Zdaniem senatora Kwiatkowskiego senacki projekt ustawy jeszcze w czerwcu powinien trafić do Sejmu i jeśli rząd rzeczywiście dostrzega potrzebę zmian w tej sprawie, jak deklaruje możliwe będzie przyjęcie tej ustawy w tej kadencji.

Przewodniczący Komisji Samorządu Terytorialnego i Administracji Państwowej senator Zygmunt Frankiewicz podkreślił, że nadal jest silny trend przechodzenia przedsiębiorców z PIT na ryczałt, co oznacza miliardy złotych strat dla samorządów i kryzys finansowy w samorządach pogłębia się. Zdaniem senatora Frankiewicza w 2023 r. wpływy ze zryczałtowanego odprowadzonego podatku wyniosą dużo ponad 20 mld zł i połowa tego powinna trafić do samorządów.


foto. Kancelaria Senatu

Marek Wójcik z Zarządu Związku Miast Polskich poinformował, o stanowisku 5 korporacji samorządowych, które postulowały, by jeszcze w tej kadencji uchwalić zmiany dotyczące dochodu samorządów z podatku ryczałtowego, postulują, by do samorządów trafiło jako rekompensata co najmniej 13,7 mld zł jak w u.br, a nie 10 mld zł jak się obecnie mówi, w stanowisku proponuje się, by zrekompensować powiatom kwotę, którą  powiaty wyliczyły na 2,4 mld zł niezbędną do zbilansowania dochodów i wydatków bieżących. Pieniądze mają być wypłacone we wrześniu.

Senator Frankiewicz przypomniał, że pod koniec  ub.r. awansem wypłacone zostało samorządom 13,7 mld zł z subwencji rozwojowej z 23 r. Skoro zabrakło i zabrano z roku 2023 to pytał jaki jest ubytek w tym roku przy obecnej inflacji i ubytku dochodów z PIT. Zdaniem  senatora nawet 20 mld zł nie pokrywa tej różnicy. Zaznaczył, że przy 10 mld zł, o których się mówi, część miast może przestać wykonywać zadania publiczne pod koniec roku. W ocenie senatora Frankiewicza samorządy muszą o tym głośno mówić już dziś, że 10 mld zł to doraźna, niewystarczająca kwota ratunkowa.

Na spotkaniu mówiono także o stanie prac nad zmianami legislacyjnymi w zakresie taryf wodno-kanalizacyjnych - o projekcie  zmian upraszczających procedurę zmiany taryf, co miałoby pozwolić na bieżąco reagować na zmiany cen. Senator Frankiewicz przypomniał, że jest uchwalony przez Senat projekt zmian w tej sprawie zmieniający zasady zmiany taryf i przywracający władztwo gminom w ich ustalaniu. Dodał, że Senat w tej kadencji przesłał do Sejmu ok. 30 projektów ustaw, które tam utknęły.

Mówiono także o samodzielności energetycznej gmin. Zmiany proponowane przez samorządowców zmierzają do usamodzielnienia energetycznego gmin w największym możliwym stopniu.  Dotyczą zmian w ustawie o gospodarce komunalnej, które mają umożliwić wzajemne wykorzystywanie w ramach gminy i między gminami energii wytwarzanej w różnych sektorach gospodarki komunalnej. Te zmiany pozwolą na przesyłanie między swoimi podmiotami energii, bo dziś wytworzona energię trzeba oddać do sieci, a potem kupić od dystrybutora wcale nie taniej. Proponowane zmiany w prawie energetycznym umożliwią stworzenie z jednostek samorządu podmiotów gospodarki energetycznej, gdyż samorządy mają potencjał i źródła pozyskiwania taniej energii. Samorządowcy proponują także zmiany w prawie zamówień publicznych, które upoważnią je do sprzedawania energii swoim mieszkańcom bez przetargu. Te zmiany, zdaniem samorządowców, pozwolą mieszkańcom na bardzo duże oszczędności, gdyż ceny usług komunalnych mogą być znacznie niższe. (Kancelaria Senatu 26.05.2023)

Przepisy ustawy z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (Dz.U. z 2023 r. poz. 572) stanowią, że radny jest członkiem organu, jakim jest rada gminy (art. 11a ust. 1 pkt 1). Przepisy te określają również zadania gminy i rady gminy oraz funkcjonowanie radnych. Z brzmienia tych przepisów należy wywodzić, że obowiązki radnych są ściśle związane z zadaniami i właściwością rad gmin, których radni są członkami. Aby, skutecznie wykonywać swoje obowiązki radni utrzymują stałą więź z mieszkańcami, co oznacza, że m.in. przyjmują zgłaszane przez nich postulaty, o czym stanowi art. 23 ustawy. Stały kontakt z mieszkańcami sprawia, że kierowana do radnych za pośrednictwem urzędów gmin korespondencja, co do zasady, jest związana z ich funkcją oraz ich działalnością, a radni nie są pracownikami urzędu gmin (art. 24a ust. 1 ustawy). Oznacza to, że radni wchodzący w skład organu stanowiącego i kontrolnego gminy pełnią szczególną rolę, dlatego też kierowana do nich korespondencja powinna być przekazywana na określonych zasadach, tak aby nie naruszać istoty sprawowanego przez nich mandatu. Jan Nowak, prezes Urzędu Ochrony Danych Osobowych

POLECANE

Tajemnica korespondencji radnych jednostek samorządu terytorialnego - odpowiedź prezesa UODO dla Rzecznika Praw Obywatelskich;

Obwieszczenie marszałka Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 9 czerwca 2022 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu ustawy o samorządzie powiatowym [do pobrania];

Zarząd powiatu suskiego podjął uchwałę o przyjęciu raportu o stanie powiatu w roku 2022 - na posiedzeniu jawnym - lecz, bez poinformowania o tym prasy lokalnej;