NIK o stosowaniu środków przymusu bezpośredniego przez Policję - raport do pobrania

Środki przymusu to m.in. siła fizyczna stosowana przez funkcjonariusza, kajdanki zakładane na ręce, pałka służbowa, ręczny miotacz środków obezwładniających, a także broń palna. Zgodnie z prawem do stosowania śpb uprawnieni są m.in.: funkcjonariusze Policji, ABW, CBA, Agencji Wywiadu, Straży Granicznej, funkcjonariusze celni oraz inspektorzy i pracownicy kontroli skarbowej. W swojej kontroli NIK skupiła się wyłącznie na jednostkach organizacyjnych Policji. Ta największa w strukturze państwa polskiego umundurowana i uzbrojona formacja najczęściej bowiem używa środków przymusu bezpośredniego. Ponadto NIK zwraca uwagę, że zgodnie z obowiązującym porządkiem prawnym, Izba nie bada szczegółowo indywidualnych przypadków, w których zachodzi podejrzenie popełnienia przestępstwa, w sytuacji gdy postępowanie w tym zakresie prowadzone jest już przez prokuraturę lub toczy się ono przed sądem. Dlatego też ustalenia NIK nie mogą być podstawą do stwierdzenia lub zaprzeczenia, że w danej sytuacji doszło do popełnienia przestępstwa czy też przesądzać kwestię odpowiedzialności poszczególnych osób.

Niewystarczający poziom wyszkolenia policjantów

Piętą achillesową Policji od wielu lat jest system szkolenia funkcjonariuszy i kadry zarządzającej. Jedynym szkoleniem obowiązkowym dla policjantów jest szkolenie podstawowe, które przechodzi każdy funkcjonariusz po wstąpieniu do Policji. Długość tego szkolenia na przestrzeni ostatnich kilkunastu lat wielokrotnie ulegała zmianom. Jeszcze w 2005 r. szkolenie podstawowe realizowano w ciągu 1 583 godzin, w 2007 r. skrócono je do 997 godzin. Po 10 latach Komendant Główny Policji zwiększył liczbę godzin szkolenia podstawowego do 1 123. Jednak w 2020 r. podczas pandemii szkolenie skrócono do 455 godzin, by w 2021 r. zwiększyć liczbę godzin do 742, a następnie do 1 123. Oznacza to, że na ulicach pełnią służbę policjanci, których poziom wyszkolenia może być niewystarczający. Sami policjanci uczestniczący w szkoleniu zawodowym podstawowym w ankietach wskazują na potrzebę zwiększenia liczby zajęć praktycznych z taktyki i technik interwencji oraz ćwiczeń ze strzelania.

System szkoleń przygotowujących funkcjonariuszy do realizacji zadań związanych z użyciem lub wykorzystaniem śpb i broni palnej nie zapewniał realizacji wszystkich zgłaszanych potrzeb, w szczególności w zakresie kursów ogólnopolicyjnych z taktyki i technik interwencji, specjalistycznych kursów dla średniej kadry dowódczej oddziałów prewencji Policji, czy też posługiwania się bronią palną w warunkach zbliżonych do rzeczywistych. W 2019 r. Policja zaspokoiła jedynie 45% potrzeb szkoleniowych na kursach specjalistycznych, w których realizowano tematykę w zakresie stosowania śpb oraz taktyki i techniki interwencji. W czasie pandemii, ze względu na występujące ograniczenia, zaspokojenie potrzeb szkoleniowych w tym obszarze spadło do 10%. Oznacza to, że tylko co dziesiąty policjant, spośród tych którzy zostali zgłoszeni do przeszkolenia, wziął udział w szkoleniu ze stosowania środków przymusu bezpośredniego.

W badanym okresie zaledwie kilka procent policyjnej kadry zarządzającej ukończyło dedykowany tej grupie specjalistyczny kurs dla dowódców akcji i operacji policyjnych. W latach 2019–2021 (I poł.) w pięciu komendach wojewódzkich Policji (w Katowicach, Olsztynie, Krakowie, Łodzi i Szczecinie) żaden z dowódców operacji policyjnych nie odbył powyższego kursu.

Ponadto Izba zwraca uwagę, że przy opracowywaniu programów szkoleń w zakresie technik interwencji Policja opierała się przede wszystkim na wiedzy i doświadczeniu własnej kadry, nie korzystając praktycznie z opinii zewnętrznych specjalistów, zwłaszcza z zakresu medycyny (poza opinią ekspertów z 2015 r.), psychiatrii, psychologii czy praw obywatelskich.

W ocenie NIK skrócenie liczby godzin szkolenia podstawowego o ponad połowę w związku z epidemią COVID-19 oraz brak pełnego zaspokojenia potrzeb szkoleniowych może negatywnie wpływać na poziom zawodowych kwalifikacji i umiejętności funkcjonariuszy związanych z podejmowaniem interwencji, zwłaszcza z użyciem środków przymusu bezpośredniego.

Braki w wyposażeniu i ograniczone wykorzystanie kamer nasobnych

Kontrola NIK wykazała pewne braki w zakresie wyposażenia w sprzęt uzbrojenia, śpb, sprzęt transportowy oraz środki ochrony indywidualnej. W ocenie Izby niepełne wyposażenie oddziałów prewencji Policji mogło mieć negatywny wpływ na dobór najbardziej odpowiednich środków do zaistniałych okoliczności. NIK podkreśla jednak, że pomimo braków, oddziały i pododdziały prewencji Policji mogły realizować swoje zadania, także te związane ze stosowaniem śpb.

Policja miała za mało kamer nasobnych, by wyposażyć w nie wszystkich policjantów kierowanych do służby z komórek patrolowo-interwencyjnych oraz funkcjonariuszy z tzw. drogówki. Jeszcze w trakcie kontroli kierownictwo Policji przystąpiło do zakupu 3 100 kamer nasobnych wraz z systemem informatycznym. Docelowo planowane jest stopniowe doposażenie w kamery nasobne 50% policjantów pełniących służbę zewnętrzną z jednostek terenowych Policji.

Niezależnie od powyższego kontrolerzy NIK ujawnili, że policjanci nie zawsze wykorzystywali kamery nasobne, którymi dysponowali, co było niezgodne z zaleceniami Komendanta Głównego Policji. Analiza wybranych wypadków nadzwyczajnych (takich jak np. śmierć lub zranienie osoby) wskazuje, że w kluczowych dla wyjaśnienia sprawy sytuacjach kamery te nie działały lub nie były włączane. Takie podejście pozbawiało zarówno funkcjonariuszy, jak i poszkodowanych istotnego środka dowodowego, który mógłby przyczynić się do szybkiego i obiektywnego wyjaśnienia przebiegu interwencji.  

Kontrola wykazała też uchybienia w zakresie dokumentowania użycia śpb. Np. w niektórych przypadkach zapisy w notatnikach służbowych policjantów były nieczytelne, nie zawierały istotnych informacji, a opis zdarzeń różnił się od zapisu zarejestrowanego przez kamery nasobne.

Tragiczne zdarzenia w czasie interwencji policyjnych z użyciem śpb

W latach 2020-2021 (I połowa) funkcjonariusze Policji na terenie całej Polski przeprowadzili w sumie ponad 14 mln interwencji. Kontrolerzy NIK przeanalizowali przebieg interwencji policyjnych z użyciem środków przymusu bezpośredniego na próbie 139 interwencji przeprowadzonych na terenie kontrolowanych garnizonów. W 127 przypadkach kontrolerzy NIK nie stwierdzili nieprawidłowości. Natomiast w pozostałych 12 kontrolowanych interwencjach wystąpiły przypadki bezpodstawnego lub nieadekwatnego zastosowania śpb prowadzące do naruszenia wolności i praw osób, wobec których środki te były używane. Niepożądane skutki interwencji policyjnych wynikały m.in. z nieprzestrzegania przez funkcjonariuszy zasad stosowania śpb. Z drugiej strony bieg wydarzeń podczas interwencji był często trudny do przewidzenia, zwłaszcza gdy osoby, wobec których podejmowano interwencje, były pod wpływem substancji psychoaktywnych.

W związku z informacjami o nagłych zgonach osób, wobec których Policja podjęła czynności, badaniu poddano celowo wybrane trzy interwencje przeprowadzone w Garnizonie Dolnośląskim Policji, w dniach 30 lipca i 2 sierpnia 2021 r. we Wrocławiu oraz 6 sierpnia 2021 r. w Lubinie. Podczas dwóch pierwszych interwencji żaden z siedmiu policjantów nie zarejestrował całości zdarzeń, w których brał udział, przy użyciu kamery nasobnej. Każda z trzech interwencji zakończyła się zgonem osoby, w stosunku do której ją podjęto. W związku ze zdarzeniami na Dolnym Śląsku wszczęto postępowania dyscyplinarne w stosunku do dziesięciu funkcjonariuszy, którzy dopuścili się naruszenia dyscypliny służbowej. Trzech funkcjonariuszy zwolniono ze służby w Policji jeszcze przed zakończeniem postępowań dyscyplinarnych, jednego ukarano naganą, a w przypadku pozostałych sześciu do dnia zakończenia kontroli postępowania były w toku. Odnośnie interwencji przeprowadzonych we Wrocławiu, w czasie kontroli właściwe prokuratury prowadziły śledztwa w sprawie nieumyślnego spowodowania śmierci. Natomiast jeśli chodzi o interwencję, która miała miejsce w Lubinie, w trakcie kontroli NIK Prokuratura Okręgowa w Łodzi prowadziła śledztwo w sprawie przekroczenia uprawnień i niedopełnienia obowiązków przez funkcjonariuszy biorących udział w tej interwencji.

Ochrona porządku publicznego w trakcie zgromadzeń lub innych wydarzeń o charakterze masowym

Policja podejmowała szereg działań, aby zapewnić bezpieczeństwo obywateli podczas zgromadzeń lub innych wydarzeń masowych na terenie całego kraju. Najwięcej zgromadzeń i manifestacji odbywało się na terenie Warszawy. W latach 2019-2021 (I połowa) Komenda Stołeczna Policji zabezpieczyła ponad 4 tysiące zgromadzeń publicznych i protestów społecznych oraz ponad 600 imprez masowych. Podczas tych działań policjanci w 378 przypadkach użyli środków przymusu bezpośredniego, 77 funkcjonariuszy odniosło obrażenia. NIK skontrolowała wybraną próbę 54 operacji lub akcji policyjnych - w ponad połowie z nich Policja zastosowała środki przymusu bezpośredniego.

W ocenie NIK zastosowane siły i środki były w większości proporcjonalne do okoliczności. Policja wdrażała środki przymusu bezpośredniego w sytuacji, gdy działania pozasiłowe okazywały się bezskuteczne. W kontrolowanej próbie odnotowano pięć przypadków skutkowego użycia śpb (czyli skutkującego np. zranieniem lub śmiercią osoby, wobec której zastosowano takie środki). Trzy dotyczyły użycia śpb przez funkcjonariuszy Komendy Stołecznej Policji podczas tzw. strajku kobiet w listopadzie 2020 r. i akcji policyjnej w styczniu 2021 r. podczas protestów związanych z ogłoszeniem wyroku Trybunału Konstytucyjnego w sprawie zaostrzenia prawa aborcyjnego.

Natomiast dwa przypadki skutkowego użycia śpb przez policjantów sił wsparcia z Oddziałów Prewencji Policji w Katowicach miały miejsce podczas obchodów Dnia Niepodległości 11 listopada 2020 r. Przed użyciem śpb policjanci kierowali do zgromadzonych komunikaty informacyjne, a następnie stosowali środki o coraz większej dolegliwości, w tym m.in. siłę fizyczną, pałki służbowe, miotacze substancji obezwładniających czy granaty hukowo-błyskowe. Ostatecznie, w związku z bezpośrednim zagrożeniem życia i zdrowia policjantów (10 z nich odniosło obrażenia) Policja użyła broni gładkolufowej. W wyniku tego zdarzenia obrażeń ciała doznał także fotoreporter. Na podstawie przeprowadzonego postępowania wyjaśniającego Policja stwierdziła, że użycie śpb, w tym broni gładkolufowej przez funkcjonariuszy sił wsparcia z OPP w Katowicach, było uzasadnione i nastąpiło zgodnie z obowiązującym prawem i procedurą. Postępowanie w tym zakresie prowadzi właściwa prokuratura.

Skargi na działania policjantów

W sytuacji naruszenia zasad stosowania śpb przez policjanta, obywatel może złożyć skargę w Komendzie Głównej Policji, za pośrednictwem Rzecznika Praw Obywatelskich lub Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji. Następnie taka skarga jest analizowana przez Biuro Kontroli KGP w jednostkach Policji.

W kontrolowanym okresie w kategorii Nieludzkie lub poniżające traktowanie odnotowano ponad tysiąc skarg, w tym 1 813 zarzutów będących przedmiotem skarg rozpatrzono we własnym zakresie, z których siedem uznano za zasadne. Do prokuratury przekazano 727 zarzutów. NIK zwróciła uwagę, że skargi były rozpatrywane przez kierowników komórek i jednostek organizacyjnych będących przełożonymi funkcjonariuszy, których skargi dotyczą, a więc osoby bezpośrednio odpowiedzialne za prawidłowość wykonywania przez nich obowiązków. W ocenie Izby taki system badania skarg obywateli może stwarzać ryzyko nieobiektywnego i nierzetelnego ich rozpatrywania.

Działania RPO wobec przypadków naruszania praw i wolności obywatelskich przez Policję

Rzecznik Praw Obywatelskich wielokrotnie wyrażał swoje zaniepokojenie przypadkami naruszania praw i wolności obywatelskich przez funkcjonariuszy Policji.  Jednym z przykładów takich naruszeń są zdarzenia, które miały miejsce w 2017 r. w Lublinie. W ocenie sądu zachowania funkcjonariuszy Policji względem dwóch mężczyzn w izbie wytrzeźwień wypełniały znamiona tortur. W związku z wyrokiem Sądu w Lublinie, Zespół Krajowego Mechanizmu Prewencji Tortur (KMPT)^[1] zaapelował do właściwych organów o wprowadzenie do kodeksu karnego przestępstwa tortur, zapewnienie każdej osobie zatrzymanej dostępu do obrońcy od samego początku zatrzymania, objęcie badaniami lekarskimi wszystkich osób zatrzymanych przez Policję, a także wdrożenie innych rekomendacji mających zapobiegać podobnym sytuacjom w przyszłości.

Przedstawiciele KMPT wyrazili także zaniepokojenie przebiegiem interwencji policyjnej z 3 czerwca 2021 r. w Poznaniu, w wyniku której został ranny mężczyzna. Policjanci nie podjęli próby zastosowania mniej inwazyjnych środków przymusu bezpośredniego, tylko od razu sięgnęli po środek ostateczny, jakim jest broń palna. Jak się później okazało, mężczyzna cierpiał na schizofrenię. Przedstawiciele KMPT zwrócili uwagę na znaczącą przewagę sił i środków po stronie Policji: czterech funkcjonariuszy oddało w kierunku nieuzbrojonego mężczyzny kilkanaście strzałów z broni służbowej, z czego pięć okazało się celnych. Zgodnie z przepisami „broni palnej używa się lub wykorzystuje się ją, wyłącznie, jeżeli użycie lub wykorzystanie środków przymusu bezpośredniego okazało się niewystarczające do osiągnięcia celów tego użycia lub wykorzystania lub nie jest możliwe ze względu na okoliczności zdarzenia”.

KMPT monitorował również działania funkcjonariuszy Policji podczas protestów, które odbyły się w Warszawie w styczniu 2021 r. w związku z opublikowaniem wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 22 października 2020 r. KMPT wskazał, że przewożenie osób zatrzymywanych w czasie protestów społecznych w Warszawie do komend Policji znacznie oddalonych od miejsca protestu stanowiło nieuzasadnioną represję. Poza tym dostęp osób zatrzymanych do pomocy prawnej był w tych warunkach znacznie utrudniony, a czasem nawet niemożliwy.

NIK zwraca uwagę na niepokojąco wysoki odsetek zatrzymań dokonywanych w trakcie zabezpieczania masowych zgromadzeń. W ocenie sądów nawet 30% wszystkich zatrzymań przeprowadzonych przez Policję na terenie Garnizonu Stołecznego było niezasadnych. Zgodnie z przepisami kodeksu postępowania karnego zatrzymanie osoby powinno być stosowane jedynie w wyjątkowych przypadkach.

Jednym z rozwiązań, które miały zapewnić ochronę praw człowieka przez Policję jest model policyjnych pełnomocników ds. ochrony praw człowieka. W wielu jednostkach ustanowiono także liderów i zespoły ds. ochrony praw człowieka, w skład których wchodzą pełnomocnicy. Ich działalność polegała głównie na wdrażaniu projektów edukacyjnych, a także na odpowiednim reagowaniu na incydenty.

Funkcjonariusze poszkodowani w związku z pełnieniem obowiązków służbowych

W okresie objętym kontrolą wobec policjantów popełniono ok. 8,5 tys. przestępstw. Chodziło przede wszystkim o naruszenie nietykalności cielesnej funkcjonariusza i czynną napaść na funkcjonariusza. W tym samym czasie na podstawie ustawy o śpb pomoc prawną otrzymało zaledwie 133 poszkodowanych policjantów. Zgodnie z przepisami ochrona prawna jest przyznawana na wniosek policjanta. Zdaniem NIK, obszar pomocy prawnej wymaga zmian. W trakcie kontroli stwierdzono, że przyczyną znikomej ilości przyznawanej pomocy prawnej mogą być problemy z interpretacją ustawy z 2020 r. o szczególnych rozwiązaniach dotyczących wsparcia służb mundurowych nadzorowanych przez ministra właściwego do spraw wewnętrznych. Komendant Główny Policji przedstawił także propozycję zmian w kodeksie karnym, które mają pomóc funkcjonariuszom pokrzywdzonym przestępstwami. KGP proponuje też poprawkę do ustawy o Policji dotyczącą utworzenia Funduszu Wsparcia Rodzin Poległych i Poszkodowanych Funkcjonariuszy.

Wnioski i rekomendacje

NIK sformułowała wnioski systemowe m.in. o wypracowanie zmian w obszarze szkoleń zawodowych oraz doskonalenia zawodowego w Policji zmierzających do pełnego zaspokojenia potrzeb szkoleniowych formacji oraz wprowadzenie obowiązku ukończenia kursów specjalistycznych przypisanych do określonych stanowisk, w tym także w zakresie dowodzenia akcją lub operacją policyjną w sytuacjach szczególnych, taktyki i technik interwencji oraz szkoleń pozwalających nabyć praktyczne umiejętności w zakresie stosowania śpb.

Ponadto Izba rekomenduje przeprowadzenie przeglądu, we współpracy z zewnętrznymi ekspertami w obszarze medycyny i praw człowieka, dotychczas stosowanych technik przy użyciu środków przymusu bezpośredniego służących do obezwładniania osób, w celu wypracowania bezpiecznych i adekwatnych do zagrożenia sposobów interwencji. Podejmowanie decyzji o wprowadzeniu do stosowania przez Policję określonych technik interwencji powinno, zdaniem NIK, również odbywać się przy udziale zewnętrznych ekspertów z zakresu medycyny i praw człowieka. Wykorzystanie opinii zewnętrznych specjalistów przy doborze odpowiednich technik interwencyjnych, w tym wobec osób z zaburzeniami świadomości, byłoby dobrą praktyką i umacniało przekonanie obywateli, że Policja stosuje środki przymusu bezpośredniego w sposób bezpieczny i dostosowany do okoliczności.

Minister spraw wewnętrznych i administracji oraz komendant główny Policji po zapoznaniu się z wynikami kontroli NIK zadeklarowali podjęcie szeregu działań mających na celu wyeliminowanie nieprawidłowości i problemów stwierdzonych przez Izbę. Obejmują one m.in.:

• zmiany organizacyjne systemu szkolenia Policji,
• wprowadzenie licznych zmian w zakresie wymogów niezbędnych do pełnienia określonych stanowisk w Policji,
• wdrożenie nowego kursu (szkolenia specjalistycznego) w zakresie środków przymusu bezpośredniego,
• wydanie przez KGP zaleceń związanych z podejmowaniem interwencji z użyciem śpb w określonych sytuacjach.

Ponadto minister spraw wewnętrznych i administracji zadeklarował przeprowadzenie w 2022 r. kontroli dotyczącej sprawdzania predyspozycji kandydatów do służby w Policji oraz oceny procesu doskonalenia zawodowego policjantów w zakresie użycia środków przymusu bezpośredniego.

[1] Zespół Krajowego Mechanizmu Prewencji Tortur to zespół ekspertów, który podlega rzecznikowi praw obywatelskich i zajmuje się prewencją tortur i poniżającego traktowania we wszystkich miejscach pozbawienia wolności – od zakładów karnych i aresztów po szpitale psychiatryczne i domy pomocy społecznej.