„Rozkaz nr 00485. Antypolska operacja NKWD na sowieckiej Ukrainie 1937–1938” – wystawa plenerowa Archiwum IPN

Ekspozycja została objęta Patronatem Narodowym Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej Andrzeja Dudy w Stulecie Odzyskania Niepodległości.

Na 16 planszach wystawy przedstawione zostały losy osób represjonowanych w ramach „operacji polskiej” przeprowadzonej przez NKWD w Związku Sowieckim w latach 1937–1938. Aresztowanych mężczyzn oskarżano o przynależność do Polskiej Organizacji Wojskowej, nieistniejącej od 1921 r., która miała rzekomo prowadzić działalność szpiegowsko-wywrotową na rzecz II Rzeczypospolitej. Na większości z nich wykonano wyrok śmierci. Żony „szpiegów” lub „wrogów ludu” były zsyłane na 5 do 10 lat do Kazachstanu za to, że nie informowały organów władzy sowieckiej o „kontrrewolucyjnej działalności szpiegowskiej” męża. Ich dzieci często odsyłano do domów dziecka lub więziono w obozach i koloniach pracy. W ramach „operacji polskiej” prześladowano nie tylko Polaków, lecz i osoby innych narodowości, w tym także Ukraińców.

Ekspozycja powstała dzięki materiałom archiwalnym, przekazanym do IPN przez ukraińskie Państwowe Archiwa Obwodowe w Odessie, Chmielnickim i Winnicy. Dokumenty wytworzone przez NKWD są dowodem planowej, zbrodniczej działalności sowieckiego aparatu represji, która nigdy nie miała zostać ujawniona. W ramach „operacji polskiej” w ZSRS aresztowano ponad 143 tys. osób. Spośród nich co najmniej 111 tys. skazano na karę śmierci. Blisko 30 tys. Polaków zesłano do łagrów. Tylko na Ukrainie, gdzie znajdowało się największe skupisko ludności polskiej w ZSRS, osądzono 55 928 osób, z których 47 327 zamordowano.

26 listopada 1938 r. nowo powołany ludowy komisarz spraw wewnętrznych ZSRS Ławrentij Beria podpisał rozkaz nr 00762, kończący wszystkie toczące się wówczas operacje masowe. Otwarcie wystawy nastąpi dokładnie osiemdziesiąt lat później. Stanowić będzie podsumowanie prawie półtorarocznego programu, realizowanego przez IPN w ramach 80. rocznicy „operacji polskiej” NKWD.

Wystawa i towarzyszący jej katalog przygotowane zostały w językach polskim i ukraińskim. Trzy dni przed polską premierą, 23 listopada 2018 r. w mieście Chmielnicki na Ukrainie we współpracy z tamtejszym Państwowym Archiwum Obwodowym zaprezentowany zostanie drugi egzemplarz ekspozycji. W najbliższej przyszłości planowane są wernisaże w kolejnych polskich i ukraińskich miastach.