PIG-PIB o nowym rozporządzeniu w sprawie ruchów masowych

Rozporządzenie w sprawie informacji dotyczących ruchów masowych ziemi, podpisane przez ministra 4 grudnia 2020 r. (Dz. U. z 2020, poz 2270), zwane dalej „Rozporządzeniem”, które zmienia rozporządzenie Ministra Środowiska o tej samej nazwie obowiązujące od 2007 r. (Dz. U. z 2007 r., nr 121, poz. 840). Rozporządzenie z dnia 20 czerwca 2007 r. wydane zostało na podstawie art. 110a ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 roku – Prawo ochrony środowiska („P.o.ś.”; Dz.U. z 2020 r. poz. 1219, z późn. zm.) i wprowadziło obowiązek inwentaryzowania i obserwowania ruchów masowych ziemi. Obowiązek ten został nałożony na starostów, a jego nadrzędnym celem było zmniejszanie strat finansowych powstających z powodu aktywności osuwisk oraz ograniczenie ryzyka utraty zdrowia, a nawet życia ludzi. Niemal równolegle w Państwowym Instytucie Geologicznym – Państwowym Instytucie Badawczym (PIG-PIB) uruchomiony został projekt System Osłony Przeciwosuwiskowej (SOPO), którego jednym z głównych zadań jest rozpoznanie i udokumentowanie osuwisk i terenów nimi zagrożonych w Polsce. W celu realizacji tego zadania utworzona została baza danych SOPO, która sukcesywnie jest wypełniana kolejnymi mapami osuwisk i terenów zagrożonych ruchami masowymi (MOTZ). Dane te są przekazywane organom administracji samorządowej i trafiają do prowadzonych przez starostów rejestrów. Doświadczenia tych 13 lat pokazały, że społeczeństwo, starostowie a także PIG-PIB, który pełni funkcję państwowej służby geologicznej, dostrzegły potrzebę dostosowania przepisów do zmieniających się potrzeb i możliwości. Stanowisko w tej sprawie wyraziła również Najwyższa Izba Kontroli, której wystąpienie pokontrolne z 2016 r. stało się bezpośrednim impulsem zmiany treści rozporządzenia z dnia 20 czerwca 2007 r.

Zniszczona droga na osuwisku w Aksmanicach (gmina Fredropol, powiat przemyski) (fot. Piotr Nescieruk)

To co wzbudzało najwięcej kontrowersji w dotychczasowych regulacjach obejmowało dwa zasadnicze zagadnienia: sposoby wyznaczania terenów zagrożonych i terenów na których występują ruchy masowe oraz prowadzenie ich obserwacji.Obecnie, zgodnie z §2.1. Rozporządzenia, ustalenie terenów zagrożonych ruchami masowymi ziemi oraz terenów, na których występują te ruchy będzie się odbywało na podstawie terenowego kartowania geologicznego. Dodatkowo można będzie przeprowadzić inne badania jak: wizję w terenie, wywiad z miejscową ludnością, analizę dostępnych materiałów archiwalnych. Stosowne mapy oraz karty rejestracyjne, starosta może wykonać we własnym zakresie, przy czym ich forma i treść musi być zgodna z Rozporządzeniem oraz „Instrukcją opracowania mapy osuwisk i terenów zagrożonych ruchami masowymi”. Starosta może też, na podstawie materiałów przekazanych przez PIG-PIB, ustalić tereny zagrożone ruchami masowymi ziemi oraz tereny, na których występują te ruchy.



Realizacja monitoringu instrumentalnego na osuwisku w Rychwałdzie (powiat żywiecki) (fot. Marcin Kułak)

Warto zwrócić uwagę, że każda MOTZ – zarówno wykonana w ramach SOPO, jak i zrealizowana samodzielnie przez organy administracji publicznej – jest weryfikowana (również terenowo). Proces weryfikacji stanowi jeden z etapów procesu tworzenia map oraz kart rejestracyjnych i kończy się nadaniem numeru identyfikacyjnego karty rejestracyjnej w bazie danych SOPO. Uzyskanie tego numeru jest obligatoryjne od 2007 roku, co regulowało rozporządzenie z dnia 20 czerwca 2007 r. (w przypisach nr 1 do załączników), a obowiązek ten jedynie bardziej wyeksponowano w § 4 ust. 4 Rozporządzenia. Niezależnie od tego, czy mapy zostały wykonane we własnym zakresie, czy otrzymano je od PIG-PIB, rejestry powinny być prowadzone w oparciu o bazę danych SOPO. Z tego też powodu wskazane  jest, aby w Biuletynie Informacji Publicznej (BIP), starosta zamieszczał informacje o źródle danych wraz z przekierowaniem do aplikacji mapowej http://mapa.osuwiska.pgi.gov.pl/. Użytkownik korzystając z tej aplikacji może zapoznać się z obszarami objętymi osuwiskami. Zaletą przekierowania na powyższą stronę jest fakt, że aplikacja ta znajduje się w otoczeniu strony internetowej Centrum Geozagrożeń, gdzie można zapoznać się z szeregiem informacji praktycznych i objaśniających, co w wielu przypadkach pozwoli rozwiać wiele wątpliwości.



Montaż reflektora interferometrycznego na osuwisku w Szymbarku (gmina Gorlice, powiat gorlicki) (fot. Jacek Dacka)

Choć nowe zapisy wydają się zasadniczo odmienne od dotychczasowych, to w rzeczywistości sankcjonują stan faktyczny związany ze skutecznie stosowaną dotychczas praktyką ustalania terenów występowania ruchów masowych lub nimi zagrożonych. Merytorycznie uzasadnione i powszechnie wykonywane jest przede wszystkim kartowanie geologiczne, które pozwala na wyznaczenie granic form ruchów masowych, stref aktywności oraz ich parametrów morfologicznych. Dokumentowanie geologiczno-inżynierskie zostało usunięte z metod ustalania terenów zagrożonych ruchami masowymi ziemi oraz terenów, na których występują te ruchy, gdyż szczegółowe rozpoznanie wgłębne form, np. do celów inwestycyjnych, jest uzasadnione dopiero po przeprowadzeniu wstępnego rozpoznania za pomocą kartowania geologicznego. Drugim bardzo ważnym sposobem wykorzystywania informacji dotyczących ruchów masowych ziemi znajdujących się w rejestrach jest planowanie przestrzenne. Należy podkreślić, że mapy realizowane na potrzeby rejestrów wykonywane są w skali 1:10 000. Nie jest to więc skala planistyczna, ale wystarczająca do ujęcia w dokumentach planistycznych, po odpowiedniej konwersji tej mapy do elementów sytuacyjno-wysokościowych zawartych na dokładniejszych podkładach. Z tego też powodu należy zwrócić uwagę, że bezkrytyczne prezentowanie na stronach BIP lub portalach mapowych tych map na tle działek własnościowych, zwłaszcza bez podkładu na którym ustalono występowanie ruchów masowych, jest niewłaściwą praktyką, która może prowadzić do poważnych nadużyć.



Zniszczona droga oraz uszkodzone budynki mieszkalne na osuwisku w Szczepanowicach (gmina Pleśna, powiat tarnowski) (fot. Piotr Nescieruk)

Bardzo ważną zmianą wielokrotnie postulowaną przez starostów jest wprowadzenie nowej, znacznie tańszej i mniej wymagającej metody obserwacji, którą nazwano metodą wizji w terenie (§ 3. 1 Rozporządzenia). Monitorowanie powierzchniowe lub wgłębne pozostawiono dla miejsc, w których metoda wizji w terenie nie jest wystarczająca do tego, aby określić prędkość i kierunek przemieszczania mas ziemnych. Rozporządzenie zmienia także częstotliwość prowadzenia obserwacji. Obecnie będzie ona uzależniona od ryzyka wystąpienia bezpośredniego zagrożenia dla życia i zdrowia ludzi oraz mienia. Obserwacje mają być prowadzone nie rzadziej niż raz na 3 lata, a także każdorazowo po otrzymaniu przez starostę informacji o wystąpieniu ruchów masowych ziemi. Obserwacje dokumentowane będą w formie protokołów (załącznik nr 3 do Rozporządzenia), których celem jest kompletowanie informacji do kart rejestracyjnych. Te powinny być aktualizowane jeśli obserwacja stwierdza nowe okoliczności, które zaszły na osuwisku. Rozporządzenie w sposób wyraźny akcentuje kwestię ryzyka wystąpienia bezpośredniego zagrożenia dla życia i zdrowia ludzi oraz mienia, którą należy się kierować prowadząc obserwacje. Wypełniając protokół obserwacji zgodnie z załącznikiem nr 3 do Rozporządzenia, szczególną uwagę należy zwrócić na elementach infrastruktury (np.: nawierzchnię dróg, budynki, słupy i linie przesyłowe), ponieważ to one są elementem wrażliwym w zagadnieniach związanych z ryzykiem, to one są zagrożone. Prowadząc obserwacje należy mieć na względzie, że aktywność ruchów masowych może przejawiać się właśnie uszkodzeniami tej infrastruktury. Stwierdzenie pojawienia się nowych przejawów aktywności w stosunku do zapisów w karcie rejestracyjnej lub wcześniejszych obserwacji, stanowi podstawę do aktualizacji karty. Sam proces obserwacji nie jest kartowaniem geologicznym i nie polega na nowym wyznaczeniu form osuwiskowych, nie wymaga także specjalistycznych uprawnień.

Rozporządzenie wprowadza ponadto szereg drobnych zmian. Wśród nich warto wskazać, że obecnie  nie jest już obowiązkowe zamieszczanie informacji o numerach działek znajdujących się na terenach objętych ruchami masowymi jak i nimi zagrożonych. Dotychczasowe zapisy w tym zakresie powodowały liczne problemy. Sugerowały bowiem, że osuwiska lub tereny nimi zagrożone ustalano dla każdej działki własnościowej, co nie jest prawdą. Ruchy masowe są najczęściej formą naturalną, która powstała niezależnie od sztucznych granic wyznaczanych przez człowieka. Geolog ustalający zasięg występowania ruchów masowych, robi to niezależnie i nie bacząc na tego typu podziały.