NIK o realizacji zadań opiekuńczo-wychowawczych w domach dziecka - niewystarczająca pomoc dzieciom

W każdej placówce dzieciom zapewniono całodobową opiekę i zaspokojenie podstawowych potrzeb życiowych, jednak realizacja zadań opiekuńczo-wychowawczych nie spełniała ustawowych założeń.

Przepisy wskazują na konieczność zagwarantowania dzieciom indywidualnej pomocy w radzeniu sobie z emocjami własnymi i innych osób.

Tymczasem w aż 8 skontrolowanych placówkach socjalizacyjnych wychowankowie nie zostali objęci odpowiednimi do potrzeb działaniami specjalistycznymi ani w samych domach dziecka, ani poza nimi. W jednej placówce specjalistyczno-terapeutycznej nie realizowano zadań ustawowych i statutowych, w znacznej mierze pozbawiając podopiecznych kompleksowej pomocy adekwatnej do zdiagnozowanych potrzeb.

Jedynie w 3 placówkach zapewniono dzieciom pomoc psychologów, pedagogów i terapeutów, a wychowanków z 10 domów dziecka kierowano na terapie do zewnętrznych podmiotów – w których jednak nie zagwarantowano im bieżącej pomocy w takim stopniu, jak w wypadku zatrudnionych w placówkach specjalistów.

W 9 domach dziecka nie sporządzano obligatoryjnych arkuszy badań i obserwacji psychologicznych, zaś w 8 – kart udziału w zajęciach z psychologiem. Skutkiem tego dzieci nie zostały odpowiednio zdiagnozowane w zakresie potrzeb psychologicznych. W 7 domach dziecka nie prowadzono arkuszy badań i obserwacji pedagogicznych, a w 6 – kart udziału w zajęciach z pedagogiem (z powodu niezatrudnienia takich specjalistów w placówkach, długich nieobecności w pracy lub wykonywania przez nich innych zajęć, przede wszystkim zastępowania wychowawców w realizacji ich obowiązków).

Karty udziału w zajęciach prowadzonych przez terapeutę sporządzono jedynie w 5 domach dziecka. W pozostałych 16 z powodu braku terapeutów kart nie sporządzano.

Nieprawidłowo sporządzano diagnozy psychofizyczne i plany pomocy dzieciom, które powinny stanowić rzetelną podstawę do zindywidualizowanych działań opiekuńczo-wychowawczych. Część diagnoz przygotowywana była wadliwie, przez osoby nieuprawnione, w odległych terminach (nawet do 1021 dni od przyjęcia dziecka).

Plany pomocy, opisujące potrzeby dzieci i wedle zasad powstające bezpośrednio po przedstawieniu diagnoz, sporządzano ze znacznym opóźnieniem (aż do 189 dni po przygotowaniu diagnoz) lub z niezrozumiałym wyprzedzeniem (w 8 domach dziecka nawet pół roku przed sporządzeniem diagnoz).

W większości skontrolowanych placówek socjalizacyjnych (nieprzygotowanych do świadczenia specjalistycznej opieki) przebywało łącznie 76 dzieci z orzeczeniem o niepełnosprawności, choć zgodnie z ustawą należy takich wychowanków umieszczać w placówkach typu specjalistyczno-terapeutycznego, stosujących odpowiednie metody wychowawcze i terapie. Działo się tak m.in. z powodu zbyt małej liczby placówek specjalistyczno-terapeutycznych, braku wolnych miejsc czy też potrzeby nierozdzielania rodzeństwa.

Reforma pieczy zastępczej miała sprzyjać rozwojowi rodzinnej opieki i zmniejszeniu liczby placówek. Stało się inaczej, bo wiele powiatów wybrało drogę formalnego dzielenia domów na mniejsze jako sposobu na spełnienie standardów, bez zmiany dotychczasowych metod pracy. Zgodnie z ustawą o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej od 1 stycznia 2021 r. liczba dzieci przebywających w placówce opiekuńczo-wychowawczej nie może być większa niż 14. Wymóg ten został spełniony jedynie w 6 placówkach. W pozostałych liczba umieszczonych dzieci była większa od dopuszczalnej nawet o 16.

Dwanaście placówek podzielono na mniejsze, sytuując nowo utworzone w tych samych budynkach, w których znajdowały się dotychczasowe. Doprowadziło to do sytuacji, że w jednej lokalizacji funkcjonowało nawet pięć placówek korzystających ze wspólnych pomieszczeń. Jedynie trzy domy dziecka mieściły się w odrębnych budynkach każdy, czyli zgodnie z ustawą.

W większości skontrolowanych placówek nie przestrzegano także ustawowo określonego minimalnego wieku wychowanków. Umieszczano w nich jednomiesięczne, a nawet tygodniowe dzieci, co powodowało konieczność zapewnienia im zwiększonej opieki, a w konsekwencji wpływało na obniżenie poziomu realizowanych zajęć opiekuńczo-wychowawczych wobec pozostałych. Jedynie trzy domy dziecka przyjęły dzieci wyłącznie powyżej 10. roku życia. W 15 placówkach młodsze dzieci przyjęto wraz ze starszym rodzeństwem (warunek ustawowy), zaś w trzech – bez spełnienia tego warunku.

Tylko w 8 skontrolowanych placówkach pracownicy spełniali wszystkie ustawowe wymagania, dotyczące zarówno wykształcenia, jak i możliwości pracy z dziećmi. Osoby zatrudnione w 3 placówkach na stanowiskach dyrektora, pedagoga, terapeuty i opiekuna dziecięcego nie miały wymaganego wykształcenia.

W 10 placówkach brakowało dokumentów potwierdzających m.in. nieskazanie prawomocnym wyrokiem pracowników za umyślne przestępstwo czy brak przeciwwskazań do świadczenia pracy. Również w 10 domach dziecka nie weryfikowano danych pracowników w Rejestrze Sprawców Przestępstw na Tle Seksualnym.

W 8 placówkach zatrudniono za mało wychowawców, co spowodowało nadmiar wychowanków uczestniczących w zajęciach opiekuńczo-wychowawczych (nawet o 12 dzieci ponad ustawowy limit). Nie sprzyjało to zapewnianiu, szczególnie nocą, skutecznej opieki nad każdym dzieckiem. Podczas dłuższych nieobecności wychowawców zastępowały osoby nieuprawnione do prowadzenia zajęć opiekuńczo-wychowawczych.

W 3 domach dziecka dochodziło do niedopuszczalnych i nagannych zachowań pracowników (niewłaściwe, przemocowe działania, psychiczne i fizyczne znęcanie się nad dziećmi). W jednej ze spraw toczyło się postępowanie sądowe, w drugiej złożono zawiadomienie do prokuratury.

Jedynie w nielicznych placówkach opiekuńczo-wychowawczych realizowano programy reintegracyjne z aktywnym i świadomym udziałem rodziców biologicznych, udzielając im wsparcia i poradnictwa pedagogicznego, terapeutycznego czy psychologicznego. Rzadko motywowano rodziców do podjęcia działań w celu zmiany ich sytuacji życiowej. W pozostałych placówkach ograniczano się jedynie do podtrzymywania kontaktów dzieci z rodzinami biologicznymi. Sporadycznie mobilizowano rodziców do uczestnictwa w ważnych wydarzeniach z życia dzieci.

Wszystkie placówki przestrzegały zasad postępowania obowiązujących przy epidemii COVID-19. Każdy z domów dziecka współpracował ze służbami wojewodów i sanitarnymi, organami prowadzącymi, PCPR czy poradniami zdrowia. Wszystkie otrzymywały wystarczające wsparcie rzeczowe i finansowe na przeciwdziałanie skutkom epidemii COVID-19, które umożliwiło zorganizowanie nauki w systemie zdalnym. W placówkach – poza jedną – otrzymane wsparcie wykorzystano zgodnie z przeznaczeniem.

Wnioski

Najwyższa Izba Kontroli wnioskuje:

Do ministra rodziny i polityki społecznej o:

• propagowanie dobrych praktyk w zakresie wdrażania skutecznych działań reintegracyjnych.
  Ustawa o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej zakłada podejmowanie działań ukierunkowanych na powrót dzieci do rodzin biologicznych, nie wskazując dostępnych możliwości w tym zakresie. Z ustaleń kontroli wynika, że działania reintegracyjne albo nie były prowadzone wcale, albo miały ograniczoną formę i zakres. Upowszechnianie dobrych praktyk wpłynie na zwiększenie skuteczności reintegracji;
• podjęcie działań wspierających zwiększenie liczby specjalistyczno-terapeutycznych placówek opiekuńczo-wychowawczych, w ramach zadań określonych w art. 187 ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej;

Do organów założycielskich placówek opiekuńczo-wychowawczych o:

• przestrzeganie limitu dzieci kierowanych do placówek opiekuńczo-wychowawczych określonego w art. 95 ust. 3 ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej;
• przestrzeganie przepisów art. 95 ust. 1 i 2 ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej regulujących wiek dzieci umieszczanych w domach dziecka;
• podjęcie działań, w ramach zadań określonych w art. 181 ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej, zmierzających do zwiększenia liczby specjalistyczno-terapeutycznych placówek opiekuńczo-wychowawczych;

Do kierowników placówek opiekuńczo-wychowawczych o:

• przestrzeganie limitu dzieci przebywających w placówkach opiekuńczo-wychowawczych określonego w art. 95 ust. 3 ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej i w zezwoleniach wojewody na funkcjonowanie placówek oraz uzyskiwanie zezwoleń wojewody na przyjęcie kolejnego dziecka ponad limit, zgodnie z art. 95 ust. 3a ww. ustawy;
• przestrzeganie przepisów art. 95 ust. 1 i 2 ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej regulujących wiek dzieci umieszczanych w domach dziecka;
• zatrudnianie w placówkach opiekuńczo-wychowawczych osób spełniających wszystkie wymagania zawarte w art. 97 i 98 ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej oraz art. 21 ust. 1 ustawy z dnia 13 maja 2016 r. o przeciwdziałaniu zagrożeniom przestępczością na tle seksualnym;
• rzetelne opracowywanie diagnoz psychofizycznych i planów pomocy dla nowo przyjmowanych wychowanków, z zachowaniem zasad odnoszących się do: terminów ich sporządzania, zawierania obligatoryjnych elementów, modyfikowania planów oraz osób uprawnionych do ich opracowania;
• zapewnienie dzieciom stałych i kompleksowych świadczeń dostosowanych do ich zindywidualizowanych potrzeb oraz odpowiedniej do sytuacji opieki psychologicznej, pedagogicznej i terapeutycznej, w szczególności w przypadkach niezatrudniania w placówce specjalistów w tych dziedzinach;
• zagwarantowanie dzieciom prawa do ochrony przed poniżającym traktowaniem i karaniem, stosownie do art. 4 pkt 9 ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej;
• zorganizowanie pracy placówek w sposób gwarantujący opiekę i bezpieczeństwo dzieci, zarówno w dzień jak i w nocy, odpowiadający ich potrzebom oraz rodzajowi prowadzonych zajęć, stosownie do § 10 ust. 1, 2 oraz 3 i § 11 ust. 1 i 2 rozporządzenia w sprawie instytucjonalnej pieczy zastępczej, z uwzględnieniem absencji pracowników i wykonywania przez nich innych zadań;
• dokumentowanie pracy z dziećmi zgodnie z wymogami § 17 ust. 1 i 4 rozporządzenia w sprawie instytucjonalnej pieczy zastępczej, zwłaszcza w wypadku realizowania zajęć przez psychologa, pedagoga i terapeutę zatrudnionych w podmiotach zewnętrznych;
• dokonywanie okresowych ocen sytuacji dzieci z zachowaniem zasad określonych w przepisach art. 135–138 ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej.