Darmowe środki higieny osobistej dla dziewcząt w szkołach – postulat RPO do MEiN oraz odpowiedź ministra Pzemysława Czarnka

• Rozwiązaniu problemu ubóstwa menstruacyjnego służyłoby zapewnienie darmowych środków higieny osobistej we wszystkich szkołach i placówkach edukacyjnych - wskazuje RPO
• Na ich zakup nie stać co dziesiątej dziewczyny w Polsce – wynika z badań 
• Wprowadzenie tematu menstruacji do przestrzeni publicznej sprzyjałoby eliminacji negatywnych stereotypów z nią związanych
• AKTUALIZACJA: Rozporządzenie ministra edukacji narodowej i sportu z 31 grudnia 2002 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny w publicznych i niepublicznych szkołach i placówkach nie wskazuje wprost obowiązku zapewnienia wyrobów higienicznych dla dziewcząt - odpowiada min. Przemysław Czarnek
• Nic nie stoi jednak na przeszkodzie, by z subwencji oświatowej finansować wyposażenie szkół/placówek w środki takie, jak podpaski czy tampony, jeśli organ stanowiący JST uzna taki wydatek za zasadny
• Dyrektor szkoły/placówki może podjąć decyzję o zakupie takich środków higieny, jeżeli jego zdaniem są niezbędne dla zapewnienia bezpiecznych i  higienicznych warunków nauki, wychowania i opieki

Kwestię podniesiono podczas spotkania RPO z osobami z inicjatywy „Nasz Rzecznik”. Znalazła już wyraz m.in. wystąpieniu do ministra finansów - co, do objęcia stawką podatku VAT 5%  wszystkich artykułów higienicznych stosowanych w czasie menstruacji. MF zapowiedziało, że postulat ten zostanie poddany analizie.

Jak wskazują badania, większość nastolatek doświadcza negatywnych sytuacji związanych z miesiączką, które często wiążą się z rezygnacją z aktywności, w tym udziału w zajęciach lekcyjnych. Ponad połowa ankietowanych dziewcząt nie poszła do szkoły z powodu miesiączki (54%). 1 na 5 dziewcząt (21%) musiała wyjść ze szkoły wcześniej z powodu braku środków higienicznych w czasie miesiączki, a co dziesiąta z tego powodu nie wyszła w ogóle z domu. 

Negatywnych konsekwencji niespodziewanego rozpoczęcia miesiączki doświadczyła ponad połowa ankietowanych dziewcząt (54%), ryzyka poplamienia ubrania w miejscu publicznym w czasie okresu, a w związku z tym – zaplamienia mebla, co stało się udziałem – odpowiednio – 56% i 78%. Nakładać się na to mogą trudności w wyjściu w trakcie lekcji do toalety (36%). Dziewczęta doznają też żartów ze strony kolegów z powodu miesiączki (10%), a nawet są przez nich z tego powodu źle traktowane (3%).

Zmianę tego stanu rzeczy utrudnia silne społeczne tabuizowanie menstruacji, co pilnie wymaga normalizacji dyskursu na ten  temat. Istotnym narzędziem może tu być edukacja seksualna uczennic i uczniów, ukazująca rzetelnie nie tylko fizjologiczne przejawy płciowości/seksualności, ale zwracająca także uwagę na ich społeczny kontekst. W przypadku osób miesiączkujących jest to zagadnieniem szczególnie ważne i nadal wrażliwe. Postulat ten mógłby zostać zrealizowany przez odpowiednio zorganizowane i przeprowadzone lekcje wychowania do życia w rodzinie, które aktualnie – w ocenie ankietowanych – nie pozwalają na osiągnięcie wskazywanego standardu edukacyjnego.

Zmianę sytuacji mogłoby ułatwić zapewnienie darmowych środków higieny osobistej we wszystkich szkołach i placówkach edukacyjnych. Byłby to krok w stronę rozwiązania problemu utrudnionego dostępu do tych produktów, np. z powodu braku  pieniędzy na zakup, który napotyka co dziesiąta ankietowana. Wprowadzałby też temat do przestrzeni publicznej, co służyłoby eliminacji negatywnych stereotypów. 

Dobre praktyki w tym zakresie płyną z państw europejskich. Np. parlament Portugalii przyjął plan przewidujący bezpłatne produkty higieniczne m.in. dla uczennic i studentek. 

Marcin Wiącek liczy, że wystąpienie spotka się ze zrozumieniem ministra, i że wspólnie uda się zainicjować systemowe działania na rzecz poprawy faktycznych warunków realizacji konstytucyjnego prawa do nauki. Działania w tym zakresie, podejmowane lub wspierane już przez samorządy, m.in. Warszawę, Wrocław, Gogolin, czy Łomianki - wymagają wzmocnienia i upowszechnienia tak, by zapewnić powszechną dostępność odpowiednich środków higienicznych dla dziewcząt i kobiet. 

Odpowiedź ministra Przemysława Czarnka

Edukacja zdrowotna dzieci i młodzieży ma znaczenie priorytetowe dla ministra edukacji i nauki oraz stanowi obowiązkowy obszar nauczania w szkołach. Cele kształcenia i treści nauczania są realizowane zgodnie z podstawą programową, która podkreśla, że zadaniem szkoły jest kształtowanie postaw prozdrowotnych uczniów, w tym wdrożenie ich do zachowań higienicznych, bezpiecznych dla zdrowia własnego  i innych osób oraz ugruntowanie wiedzy z zakresu prawidłowego odżywiania się, korzyści płynących z aktywności fizycznej, a także stosowania profilaktyki.

Wymagania z zakresu edukacji zdrowotnej są uwzględnione na wszystkich etapach edukacyjnych, przy czym ich zakres i stopień trudności odpowiadają wiekowi, potrzebom  i możliwości poznawczej uczniów.

Wielość i złożoność zagadnień dotyczących zdrowia sprawia, że treści nauczania są uwzględnione w różnych obszarach edukacyjnych i przedmiotach, do których należą w szczególności: fizyczny obszar rozwoju dziecka (wychowanie przedszkolne), wychowanie fizyczne, przyroda, biologia, chemia, edukacja dla bezpieczeństwa, wychowanie do życia w rodzinie i etyka.

W ramach edukacji zdrowotnej uczeń pozyskuje wiedzę na temat higieny wynikającej ze zmian zachodzących w organizmie w okresie dojrzewania. Oczekiwania wobec zajęć prozdrowotnych i profilaktycznych wymagają od nauczyciela, nie tylko wiedzy merytorycznej, ale także wrażliwości w podejmowaniu tematów np. związanych z higieną osobistą uczniów oraz delikatności w sposobie rozwiązywania pojawiających się problemów. Dzięki nim można właściwie przygotować ucznia do troski o zdrowie przez całe jego życie.

Także podczas zajęć wychowania do życia w rodzinie uczniowie zdobywają wiedzę na temat organizmu ludzkiego i zachodzących w nim zmian rozwojowych w okresie prenatalnym i postnatalnym oraz akceptacji własnej płciowości. Nabywają umiejętność obrony własnej intymności i nietykalności seksualnej oraz szacunek dla ciała innej osoby.

Sposób nauczania tego przedmiotu określono w przepisach rozporządzenia ministra edukacji narodowej z dnia 12 sierpnia 1999 r. w sprawie sposobu nauczania szkolnego oraz zakresu treści dotyczących wiedzy o życiu seksualnym człowieka, o zasadach świadomego  i odpowiedzialnego rodzicielstwa, o wartości rodziny, życia w fazie prenatalnej oraz metodach i środkach świadomej prokreacji zawartych w podstawie programowej kształcenia ogólnego.

W celu wzmocnienia kompetencji kadry pedagogicznej umożliwiono nauczycielom uzyskanie lub uzupełnienie kwalifikacji do nauczania zajęć wychowania do życia w rodzinie na poziomie szkoły podstawowej poprzez ukończenie kursu kwalifikacyjnego „Wychowanie do życia w rodzinie”.

W czerwcu 2020 r. znowelizowano rozporządzenie ministra edukacji narodowej z  dnia 3 kwietnia 2019 r. w sprawie ramowych planów nauczania dla publicznych szkół, uwzględniając postulaty wielu środowisk i podmiotów (m.in. ministra zdrowia)w zakresie włączenia do nauczania tematyki dotyczącej istotnych problemów społecznych. Obok zagadnień m.in. prawnych, finansowych, klimatycznych i ochrony środowiska, podkreślono istotność obszaru zdrowia, którego treści powinny być wzmacniane i omawiane podczas zajęć z wychowawcą w szkołach podstawowych i ponadpodstawowych od roku szkolnego 2020/2021.

Ponadto, obowiązkiem szkoły jest realizacja programu wychowawczo-profilaktycznego, który środowisko szkolne przygotowuje na podstawie corocznej diagnozy potrzeb rozwojowych uczniów, w tym czynników chroniących i czynników ryzyka. Program wychowawczo-profilaktyczny szkoły uchwala rada rodziców w porozumieniu z radą pedagogiczną. Jego nadrzędnym celem jest kształtowanie właściwych postaw uczniów, a  tym samym - przyjaznego klimatu szkoły. W przypadku wystąpienia potrzeby realizacji odpowiednich zadań profilaktycznych i prozdrowotnych, szkoła powinna podjąć stosowne działania, adekwatne do zaistniałego problemu, włącznie z autonomicznymi rozwiązaniami, które może wprowadzić w danym obszarze.

Kwestie dotyczące bezpieczeństwa uczniów w przedszkolu, szkole i placówce reguluje rozporządzenie ministra edukacji narodowej i sportu z dnia 31 grudnia 2002 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny w publicznych i niepublicznych szkołach i placówkach. Obowiązkiem dyrektora jest zapewnienie bezpiecznych i higienicznych warunków pobytu uczniów w szkole, a także bezpieczne i higieniczne warunki uczestnictwa w zajęciach organizowanych przez szkołę poza nią.

Co, do zasady uczniowie powinni korzystać z toalety podczas przerwy między zajęciami. Jednak każda sytuacja ucznia, w której zgłasza on potrzebę wyjścia do toalety podczas zajęć, powinna zostać właściwie dostrzeżona i uwzględniona, z zapewnieniem mu bezpieczeństwa (zapewnienie opieki w drodze do toalety i w powrocie) oraz komfortu psychicznego w realizacji potrzeb zdrowotno-fizjologicznych. Niedopuszczalne jest prowadzenie jakichkolwiek zajęć bez nadzoru upoważnionej do tego osoby, a przerwy w  zajęciach uczniowie spędzają pod nadzorem nauczyciela.

Respektowanie praw ucznia oraz podmiotowe i godne traktowanie ucznia jest obowiązkiem wszystkich nauczycieli i innych pracowników szkoły.  

Dyrektor szkoły ma także możliwość, po zasięgnięciu opinii rady rodziców i samorządu uczniowskiego, ustalić odpowiednią długość przerw międzylekcyjnych, która poprawi dostęp do toalet.

W pomieszczeniach sanitarnohigienicznych zapewnia się ciepłą i zimną bieżącą wodę oraz środki higieny osobistej. Jednocześnie, przepisy rozporządzenia nie wskazują wprost obowiązku zapewnienia wyrobów higienicznych dla dziewcząt.

Zgodnie z art. 10 ust. 1 ustawy - Prawo oświatowe do zadań organu prowadzącego należy m.in.:

• zapewnienie warunków działania szkoły, w tym bezpiecznych i higienicznych warunków nauki, wychowania i opieki;
• wyposażenie szkoły w pomoce dydaktyczne i sprzęt niezbędny do pełnej realizacji programów nauczania, programów wychowawczych oraz wykonywania innych zadań statutowych.

Warto również dodać, że obecny system finansowania zadań oświatowych z budżetów jednostek samorządu terytorialnego pozostawia samorządom swobodę w kształtowaniu szczegółowej polityki wydatkowej. W myśl art. 3 ust. 2 ustawy z dnia 27  października 2017  r. o finansowaniu zadań oświatowych, środki niezbędne do realizacji zadań oświatowych są zagwarantowane w dochodach jednostek samorządu terytorialnego.

Jednym z istotnych dochodów jst są środki otrzymywane z budżetu państwa z tytułu subwencji ogólnej (w tym również jej części oświatowej). Zgodnie z art. 7 ust. 3 ustawy z dnia 13 listopada 2003 r. o dochodach jednostek samorządu terytorialnego, o przeznaczeniu środków otrzymanych z tytułu subwencji ogólnej decyduje organ stanowiący jst, według własnego uznania.

Zatem, nic nie stoi na przeszkodzie, by także ze środków pochodzących z subwencji oświatowej finansować wyposażenie szkół/placówek w środki takie jak podpaski czy tampony, jeśli tylko organ stanowiący jst uzna tego rodzaju wydatek za zasadny. Tym  samym, dyrektor szkoły/placówki może podjąć decyzję o zakupie takich środków higieny osobistej, jeżeli jego zdaniem są to środki niezbędne dla zapewnienia bezpiecznych i  higienicznych warunków nauki, wychowania i opieki. Środki finansowe na ten cel powinny zostać wpisane do planu finansowego szkoły.

Należy podkreślić, że nie bez znaczenia w kształtowaniu u dzieci profilaktyki zdrowotnej oraz edukacji w zakresie higieny osobistej mają także sami rodzice. Rodzice wraz z uczniami i nauczycielami tworzą środowisko szkolne, działające na rzecz stałego budowania i doskonalenia warunków nauki, wychowania i opieki. Dla każdego z podmiotów szkoły ustawodawca przewidział możliwość zrzeszania się i wypowiadania w sprawach szkoły. Zgodnie z art. 84 ust. 1 ustawy - Prawo oświatowe, rada rodziców może występować do dyrektora i innych organów szkoły, organu prowadzącego szkołę oraz organu sprawującego nadzór pedagogiczny z wnioskami i opiniami we wszystkich sprawach szkoły, zatem także w sprawie dodatkowego wyposażenia toalet szkolnych.

Rada rodziców nie ma osobowości i zdolności prawnej, ma ona jednak prawo do gromadzenia środków finansowych w oparciu o dobrowolne składki lub inne źródła. Za  zgromadzone środki finansowe rady rodziców można zakupić ponadstandardowe wyposażenie dla szkoły lub środki dydaktyczne (np. tablicę multimedialną czy lepszy sprzęt elektroniczny). Środki rady rodziców mogą bowiem zostać przeznaczone na wspieranie działalności statutowej, tj. celów i zadań szkoły, a nie na jej bieżącą organizację i  elementarne potrzeby dzieci. Tym  zajmuje się organ prowadzący placówkę, który jest zobowiązany do zapewniania warunków działalności szkoły. 

XI.813.23.2022