90. rocznica uchwalenia tzw. kodeksu Makarewicza, uważanego za najlepszy europejski kodeks karny

Projekt kodeksu został opracowany przez członków Komisji Kodyfikacyjnej, powołanej w 1919 r. do opracowania przepisów ujednolicających prawo na potrzeby nowo powstałego państwa polskiego. Projekt części ogólnej kodeksu został opublikowany już w 1922 r., prace nad częścią szczegółową trwały prawie 10 lat. Potoczna nazwa kodeksu - kodeks Makarewicza - pochodzi od nazwiska jednego z głównych autorów aktu prawnego, członka Komisji Kodyfikacyjnej Juliusza Makarewicza, profesora prawa karnego Uniwersytetu Lwowskiego, w latach 1925–1935 senatora RP.

Kodeks wszedł w życie 1-go września 1932 r. i obowiązywał do czasu uchwalenia całkiem nowej ujednoliconej ustawy karnej z dnia 19-go kwietnia 1969 r.

Twórcy kodeksu z 1932 r. w 295 artykułach zawarli przepisy regulujące podstawowe pojęcia, instytucje i zasady prawa karnego (część ogólna) oraz katalog przestępstw i kar (część szczegółowa). Spisali kodeks językiem zwięzłym i przejrzystym.

Po zakończeniu działań wojennych polski system wymiaru sprawiedliwości działał zgodnie z przepisami kodeksu karnego z 1932 r. i kodeksu postępowania karnego z 1928 r. Do 1969 r. obowiązywały przepisy części ogólnej kodeksu karnego z 1932 r., które regulowały podstawowe zasady odpowiedzialności karnej oraz podstawowe aspekty życia jednostek, takie jak ochrona mienia, zdrowia czy życia.

Stabilizacji nowej, ludowej, władzy służyć miały zmiany w przepisach, wprowadzane na mocy dekretów i ustaw szczegółowych. Taką władzę legislacyjną dała komunistom ustawa Krajowej Rady Narodowej z dnia 15 sierpnia 1944 r. o tymczasowym trybie wydawania dekretów z mocą ustawy. Pierwszym wydanym na podstawie tej ustawy aktem prawa karnego był dekret z 31 sierpnia 1944 r. o wymiarze kary dla faszystowsko-hitlerowskich zbrodniarzy winnych zabójstw i znęcania się nad ludnością cywilną i jeńcami oraz zdrajców Narodu Polskiego, nazywany potocznie „sierpniówką”. Właściwe do orzekanie w sprawach podlegających regulacjom dekretu sierpniowego były specjalne sądy karne, które miały stosować przepisy części ogólnej obowiązującego wówczas kodeksu karnego z 1932 r.

Regulacje zawarte w dekrecie sierpniowym miały charakter bardzo ogólnych sformułowań. Był to zabieg celowy komunistów, którzy chcieli przepisami tego dekretu objąć jak największą liczbę osób. Niedookreślenia, takie, jak: „kto działając na rękę okupantowi…” pozwalały na wytaczanie procesów karnych nie tylko zbrodniarzom niemieckim, ale także Polakom, którzy sprzeciwiali się władzy komunistycznej.

Polecamy Państwu publikacje Instytutu Pamięci Narodowej poświęcone prawu i sądownictwu w PRL:

Diana Maksimiuk, Rok 1956 w Polsce. Sądy, prokuratury, prawo karne, Białystok 2016

Autorka analizuje projektowane i dokonane zmiany w obszarze prawa karnego oraz prawa regulującego ustrój sądów i prokuratur, a także kwestie ściśle związane z prawem karnym i działalnością wspomnianych organów, które przyniósł ze sobą rok 1956. Wykazuje, jak mocno wymiar sprawiedliwości i system karny PRL uwarunkowane były polityką.

Piotr Kładoczny, Prawo jako narzędzie represji w Polsce Ludowej (1944–1956) – prawna analiza kategorii przestępstw przeciwko państwu, Warszawa 2004

Autor omawia występującą w prawodawstwie Polski Ludowej kategorię przestępstw przeciwko państwu. Poprzez zbadanie aktów prawnych stara się zdefiniować, jakie czyny kwalifikowano jako godzące w państwo, podkreślając równocześnie silną zależność systemu polskiego od prawodawstwa radzieckiego.

Przemysław Piątek, Przestępcze wymuszenie zeznań w postępowaniach przygotowawczych prowadzonych przez organy bezpieczeństwa publicznego w latach 1944–1956. Studium kryminologiczno-prawne, Katowice–Warszawa 2018

Publikacja zawiera rozważania z zakresu kryminologii i prawa karnego, obejmujące analizę sformułowanego problemu badawczego, jakim jest zjawisko tzw. przestępczości śledczej wśród funkcjonariuszy organów bezpieczeństwa publicznego, do którego dochodziło w latach 1945–1956

Zbiór artykułów "Przestępstwa sędziów i prokuratorów w Polsce 1944-1956" wydał w 2000 r. pion śledczy IPN, jako pokłosie konferencji naukowej (wznowienie w 2001 r.)

Autorzy prac zawartych w książce przedstawiają:

- recepcję radzieckich instytucji prawnych okresu stalinowskiego i przystosowanie ustroju sądownictwa do potrzeb państwa totalitarnego w Polsce;

- sądową i quasi-sądową praktykę stosowania represji politycznych wobec członków organizacji niepodległościowych, duchowieństwa, chłopów, funkcjonariuszy więziennych i innych grup społecznych (na przykładzie wybranej jednostki terytorialnej);

- struktury, personel i działanie rejonowych prokuratur wojskowych oraz delegatur Komisji Specjalnej do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym;

- obszary współpracy aparatu bezpieczeństwa publicznego i wymiaru sprawiedliwości.


Instytut Pamięci Narodowej